امداد در نهج البلاغه

امداد در نهج البلاغه

دکتر بخشعلی قنبری

دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی

در نهج البلاغه بحث «امداد» به دو صورت به کار رفته است، یک بحث امداد در باب رابطه انسان با خداوند است و دیگری، بحث امداد در رابطه انسان به انسان و موجودات دیگر مطرح و منقول شده است و همچنین باید گفت: این دو مقوله با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی و فشرده ای نیز دارند. خداوند چون در شئونات مختلف به انسان امداد و یاری می رساند، به همین جهت از انسان نیز انتظار دارد در شئونات و مواضع گوناگون، به همنوعان و یا سایر موجودات از جمله گیاهان و نباتات، امداد و یاری رساند.

در باب امداد خداوند به انسان می بایست گفت: نوع این امداد و یاری رسانی وجود دارد: یکی امداد ذاتی است. خداوند به علت بی نیازی و توانمندی کامل، یاری رسانی است که نیاز به پاسخگویی و یا جبران امداد نداردو بنابراین بدون چشم داشت و یا انتظار جبران، به انسان و آدمی، یاری می رساند.

در بحث امداد انسان به هم‌نوع، سه دیدگاه و رویکرد را می توان برشمرد: اولین رویکرد این است که این یاری و کمک رسانی، دیگرخواهانه است و بدون چشم داشت و انتظار جبران انجام می گیرد که می توان گفت: بهترین نوع یاری و امداد نیز همین رویکرد است. بحث دوم این است که، انسان کمک کننده در مقام جبران و یا مقابله، انتظار کمک و مساعدتی همانند همان خدمت و یاری را که رسانده است، طلب کند که در فرامین اسلامی تأکید شده است، در مقابل خدمات خود از دیگران بیش از حد، انتظار جبران نداشته باشید و حد و مقدار عدالت را رعایت کنید.

مورد دیگر در این مقوله، امداد همگرایانه نیست بلکه مقوله ای است که شخص کمک کننده، از شخص دیگر طلب می نماید که، خدای او به وی کمک و یاری رساند و کمک او را جبران نماید.

رویکرد و اهتمام ارکان و نهادهای مختلف امدادرسانی مانند، مراکز درمانی و یا هلال احمر و امثال ذلک، که در بستر جامعه در جهت خدمت رسانی به مردم گام بر می دارند باید همان رویکرد خداوند به انسان باشد. این معنا که بهترین و عالی ترین نوع امداد و تعاون است به این صورت است که همچون خداوند که در امداد و یاری رسانی انتظار جبران و اعاده امداد را ندارد، مراکز و ارکان های امدادرسان نیز، از مدد جویان و افراد تحت تکفلشان، انتظار و چشم داشتی نداشته باشند. در این نوع از تعاون و یاری رسانی، شخص کمک کننده یا بر حسب وظیفه و یا نوع دوستی و عشق و یا شفقت و مهربانی، امداد رسانی می نماید، باید گفت: در هر چهار صورت از افعال یاد شده، شخص یاری‌رسان به دنبال احیاء و برگشت تعاون و یاری خود نخواهد بود. در رویکردهای دیگر که در برابر امداد و کمکی که رسانده می شود و اهداف و نیات دیگری مد نظر قرار می گیرد، وارد شده است، حدالمقدور در برابر تعاون و یاری رسانی، از شخص مقابل و مورد عنایت، توقع و چشم داشتی نداشته باشید و بیشتر از خداوند طلب رحمت و امداد کنید و جزای عمل خود را از او طلب نمایید. باید بیان کرد این مسئله در متون و منابع دینی اسلامی به طور اساسی و بنیادی مطرح شده است که یکی از این منابع، کتاب شریف و الهی «نهج البلاغه» است.

در کتاب شریف نهج البلاغه نکات زیبا و والایی در مقام این معنی وارد شده است مانند، نامه پنجاه و سه و نامه چهل و پنج، این اثر جاویدان که مملو و مالامال از اندرزها و فرمایشاتی است که امداد و یاری را فقط منوط به درخواست و استمداد از خالق بی همتا و خداوند متعال بر می شمارد و از چشم داشت و انتظار از دیگران نهی می کند. حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه فرموده اند: لااقل در مواجهه با دیگران و انتظار جبران یاری و تعاونی که رسانده اید، حد اعتدال وعدالت را رعایت نمایید و از این حد و مرز خارج نشوید و بیشتر به دنبال نوع دوستی و احسان باشید تا مناصبات دیگر، ایشان بحث یاری و امداد را یک بحث وظیفه ای و واجب می داند و در وهله اول این امر را متوجه مسئولان و دست اندرکاران نظام سیاسی جامعه بر می شمارد.

ایشان در نامه پنجاه و سوم کتاب شریف نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند: «هم در جهت امداد و یاری رسانی مادی به مردم کوشا باش و هم در امداد رسانی معنوی و روحی»، به گونه ای که از جناب مالک اشتر می خواهند تمام وجودش را برای خدمت‌رسانی به مردم آماده و مهیا نماید. ایشان می‌فرمایند: «باید طوری رفتار نمایی که مردم فکر کنند تو آنها را همانند فرزندانت دوست داری»، بنابراین می توان گفت: فرهنگ و اندیشه اسلامی بی نهایت به کمک رسانی و امداد، اهتمام و توجه نموده است.

در فرهنگ اسلامی، واژه ای منقول است بنام «خدمت»، در فرهنگ اسلامی به قدری نسبت به این مقوله ارزش و جایگاه نسبت داده شده است که خدمت رسانی و امدادرسانی، در زمره عبادات قرار گرفته اند. به طور نمونه حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه می فرمایند:«وَ اجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْكَ الْمَوَاقِيتِ وَ أَجْزَلَ تِلْكَ الْأَقْسَامِ وَ إِنْ كَانَتْ كُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلُحَتْ فِيهَا النِّيَّة»، یعنی در انجام وظایف عبادی خویش که مابین خود و خداوند قرار می دهید، بهترین و نیکوترین وقت ها ومواضع را قرار دهید، هر چند که اگر رویکرد اصلاح و شفقت در رویه آدمی قرار داشته باشد، بهترین مواقع، زمانهای است که برای خداوند باشد. معنای این سخن حضرت امیر(ع) این است که اگر در مسیر و صراط خدمت رسانی به مردم و خلق او باشید، همانند زمانی است که در محراب عبادت مشغول عبادت و مناجات خداوند تبارک و تعالی هستید.

ایشان در موقعیت دیگری می‌فرماید: گره گشای از کار درماندگان و ناتوانان کفاره گناهان بزرگ است. عزیزان و تلاش گرانی که در مراکز امدادی و کمک‌رسان، کار می کنند هرچند که در برابر کار و وظایف خود حقوق دریافت می کنند، اما اگر این رویکرد را برای رضای خداوند انجام دهند، قطعاً این عمل با دریافت حق و حقوق ضایع و تضییع نمی گردد. در ضمن باید گفت: دریافت حقوق با دریافت ثواب و پاداش الهی، تضاد و منافاتی ایجاد نخواهد کرد. این عزیزان همانگونه که حقوق و دریافتی، دریافت می نمایند، می توانند رضایت و خشنودی خداوند را نیز مطالبه و استمداد نمایند و این رویه را در امور خود لحاظ کنند.

در روایات وارد شده است اگر در مقابل نیکی و احسان چشم داشت و چیزی را مطالبه نکنید، وجود شما برای جامعه و مردم ارزشمند و با فضیلت می شود. حضرت امیر(ع) می فرماید:«مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ»، یعنی، می توانید در برابر نیکی و احسان به هم نوع انتظار جبران و پاداش داشته باشید، یکی ازاین انتظارات می تواند این باشد که این احسان و کمک را جبران و کفاره گناهان بزرگ خود قرار دهید. خداوند می تواند در مقابل نیکی ها و احسان هایی که شما انجام می دهید، گناهان و معاصی بزرگ شما را بپوشاند و از بین ببرد. باز حضرت امیر(ع) در موضعی دیگر می فرمایند: «اگر خواستار نعمت مداوم و بی شمار خداوند هستید، سعی و کوشش نمایید بدون چشم داشت و طلب اجر و مزد، در راه گشایش امور و خدمت به مردم و هم نوع خود باشید».

حضرت امیر(ع) خدمت به مردم را، راه تداوم و استمرار نعمات خداوند می‌داند. حضرت خطاب به جابر می‌فرمایند: «يا جابر! من كثرت نعم اللّه عليه كثرت حوائج الناس إليه، فمن قام للّه بما يجب فيها عرّضها»، یعنی «ای جابر! هر کسی مورد توجه و عنایات بیشترخداوند و الطاف او قرار می گیرد، بداند و آگاه باشد که، حوائج و روی آوری مردم به او بیشتر می شود و اگر کسی بتواند در رابطه با مردم و در راه رضای خداوند، آنچنان که می بایست، انجام وظیفه نماید، باعث ماندگاری و استمرار نعمات الهی برای خود خواهد شد و هر کس در این مسیر، آنچنان که باید و شاید، انجام وظیفه نکند باعث هدررفتن و ضایع شدن نعمات الهی بر خود خواهد شد».

نکته اساسی و مهم در این فرمایش حضرت امیر(ع) برای شرایط حال حاضر و قابل استفاده برای جامعه امروزی این است که، امداد و یاری رسانی به هم نوع، باعث تداوم و کمال یابی نعمات الهی برای انسان می شود، بنابراین اگر می خواهیم نعمت های خداوند مستمر بر زندگی و حیات ما نازل شود می بایست، در مسیر و صراط یاری رسانی و کمک بیشتربه دیگران گام برداریم. باز در روایتی دیگر از حضرت امیر(ع) وارد شده است که، «خداوند را بندگانی است که هیچ هم و غمی ندارند به جز اینکه شب و روز در فکر رفع و رجوع معضلات و مشکلات هم نوعان خود و سایر افراد هستند». این روایاتی که در باب خدمت به خداوند، در منابع روایی آمده است، هیچ مقوله و موضوعاتی نیست به جز، خدمت و امداد رسانی به خلق خداوند که بسیار مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است، حضرت امیر(ع) می فرمایند: «إِنَّ لِلَّهِ عَبَّادًا اخْتَصَّهُمْ بِالنِّعَمِ لِمَنَافِعِ الْعِبَادِ، يُقِرُّهُمْ فِيهَا مَا بَذَلُوهَا، فَإِذَا مَنَعُوهَا»، یعنی «بندگانی هستند که با نعماتی دارای امتیاز و ویژگی هایی می شوند، این بندگان تا مادامی که به امور مردم رسیدگی می کنند، مورد لطف و رحمت خداوند قرار می گیرند، ولی هم اینکه از این رویکردها فاصله می گیرند، نعمات خداوند از آنها گرفته می شود». بنابراین باید به این نکته توجه داشت که اگر رویکرد امدادرسانی مورد تأکید و نظر است، در این مسیر می بایست به دنبال رویکردهای صحیح و استوار می بود.

در امدادرسانی نیت و قصد فرد یاری‌رسان مورد نظر و اهتمام فوق العاده است. حضرت امیر(ع) در نیت پاک و متعالی در امدادرسانی به دیگران تأکیدات و سفارشاتی دارند. ایشان ضمن توصیه به تعادل و عدالت در این پروسه، معتقد هستند دراین مسیر نباید نیت و قصد مورد تزلزل و گسستگی قرار بگیرد که در این صورت به اهداف و اخلاق فضیلت دست نخواهیم یافت. ایشان می‌فرمایند:«اَلا وَ اِنَّ اِعْطاءَ المالِ 

في غَيرِحَقّهِ تَبْذيرٌ و اسرافٌ وهُوَيَرْفَعُ صاحِبَهُ في الدُّنْيا و يَضَعَهُ في الآخره»، یعنی، «اگر می خواهید مال و یا خدمتی را صرف اموری نمایید، بنگرید که آن را کجا و به چه صورتی هزینه می کنید که اگر این موارد را رعایت نکنید، باعث اسراف و هدر رفت وقت و سرمایه و هزینه خواهید شد». امیرمومنان(ع) می فرمایند در امداد و یاری رسانی ابتدا در تصحیح و عالی کردن نیات و انگیزه های خود باشید، سپس نباید از حد و حدود اعتدال خارج شوید و ثانیاً نعمات و مواهب الهی را به جای خود و صحیح و اصولی به کار ببرید.

حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه می فرمایند که، امداد و یاری انسان به دیگران به کمال و حد مطلوب نمی رسد مگر به سه حالت، «لَا َسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلَاثٍ بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنأ»، یکی اینکه امداد و کمک خود به دیگران را کوچک بشماریم و دیگر اینکه آن را پنهان و مخفی قرار دهیم و آخر اینکه در امداد و کمک رسانی شتاب و تعجیل نماییم، تا این کمک گوارا و نوشین شود. بنابراین اگر جامعه و افراد آن بتوانند این رویه ها و اصول مبرهن و اساسی را لحاظ نمایند و در امور خود، سرلوحه کارشان قرار دهند، می بایست بیان کرد که به منویات الهی و اسلامی جامعه عمل پوشانده اند. حضرت امیر(ع)، یکی دیگر از موارد کمک و امدادرسانی را عیادت و دیدار و رسیدگی به کسانی منقول داشته اند که کسی را برای رسیدگی ندارند. ایشان خطاب به کمیل می فرمایند:«یَا کُمَیْلُ! مُرْ أَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ وَ یُدْلِجُوا فِی حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِکَ السُّرُور»، «ای کمیل! بستگان و نزدیکانت را فرمان بده که در کسب فضائل اخلاقی بکوشند به ویژه در دل سیاه شب و در جهت رفع نیاز نیازمندان، تا زمانی که آنها از خواب بیدارشدند، شاد و خوشحال شوند، آگاه باش هر کسی که دلی را شادی بخشد، خدایش از آن شادی موجی لطیف بیافریند که چونان آب در سراشیبی به سوی هر مشکلی غم بار روی آورد و آن را چون جدا کردن اشتر بیگانه که از بین شترهای آشنا، ازغم ها و مشکلات جدا نماید».

نکته مهم این است که خدمت رسانی و امداد امکان آفات و مشکلاتی را نیز در مسیر خود دارد، باید مواظب و مراقب باشیم کمک و یاری به دیگران باعث خود شیفتگی و غرور نشود و یا موجب منت گذاری و یا احساس حقارت در دیگران نگردد. آفت دیگری که در این مسیر قابل اعتنا است این است که این امداد و کمک باعث ناسپاسی و کفران دیگران نشود. حضرت امیر(ع) می فرمایند: «مراقب باشید کمک و امداد دیگران را تضییع نکنید، که در این صورت شخص کمک کننده احساس سستی و پوچی خواهد کرد». در همین باب از ایشان مروی است که «در کمک و یاری رسانی به مردم به توده مردم بیشتر توجه و اهتمام داشته باشید تا خواص، زیرا این گروه هم خواسته هایشان زیاد است و هم در مواقع لزوم از همراهی و کمک به شما کوتاهی می نمایند، بنابراین بر شما باد کمک و یاری به توده ها و عموم مردم، زیرا سپاس گزاری این عده ازسایر افراد بیشتر خواهد بود»، ایشان خطاب به مالک می فرمایند: «اگر کسی به تو خدمتی کرد و در مقابل کسی به تو خیانت کرد، عمل و رویکرد تو در برابر آنها یکسان نباشد، که اگر این رفتار یکسان باشد، باعث می شود بدکار در بدکاریش پافشاری نماید و نیکوکار از کردارش پشیمان شود.»

***********************

مصاحبه گر: آقای سید حسین امامی

منبع خبر: مجله مهر و ماه وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در هلال احمر

:: موضوعات مرتبط: امام علی و نهج البلاغه، مصاحبه ها
:: برچسب‌ها: امداد در نهج البلاغه, امداد و یاری, نامه پنجاه و سوم, خدمت رسانی و امدادرسانی