مسجد بر پایه تقوا

مسجد بر پایه تقوا

تفاوت مسجد واقعی با مسجد ضرار

دکتر بخشعلی قنبری

دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

به صورت کلی معابد نقش بسیار اصلی و اساسی در تأسیس، ساختار یافتن و ادامه حیات ادیان دارند. اگر این معابد وجود نداشتند امروزه از ادیان چیزی وجود نداشت. تقریبا در همه ادیان بلافاصله بعد از ظهور بنیانگذار و پیدایش آن دین، چیزی به نام معبد داریم. معبدها نقش بسیار اساسی در تأسیس، استمرار و حفظ عقاید و آموزه های یک دین دارند. طبیعتا این وضعیت در دین اسلام هم وجود داشته است، البته به نظر می رسد مسجد در دین اسلام حتی ضرورت و اهمیت بیشتری از معبد در ادیان داشته باشد. همین که پیامبر اسلام(ص) وارد مدینه شدند، اولین کاری که انجام دادند تأسیس مسجد قبا است که قرآن هم مسجد را تأیید می کند و می فرماید: «أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى»(توبه/108)

مسجد در صدر اسلام جایگاه و نقش بسیار مهمی داشته و امروزه هم کم و بیش این نقش و جایگاه را دارد. مسجد در زمان پیامبر و سایر امامان اداره کننده همه جوانب زندگی مسلمانان بود، فقط جایگاه عبادت نبود. در مسجد مراسم عزاداری، مراسم سخنرانی، مراسم عروسی و... ، کارهای سیاسی و اجتماعی جهان اسلام رقم می خورد. بنابراین مسجد در آن زمان جایگاه بسیار والایی داشته و زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان را رقم می زند و حتی خوشی‌های مسلمانان در مساجد بوده است، البته امروزه تنها مراسم عزای درگذشت مردم در مسجد برپا و عروسی‌ها در منزل و تالار برگزار می شود، اما در صدر اسلام هم مراسم عزاداری و هم مراسم عروسی در مسجد برگزار می شد. از همه اینها مهمتر، مسجد در صدر اسلام و تا اندازه ای در عصر حاضر در چهار رابطه نقش ایفا می کند:

1-    رابطه انسان با خدا

طبیعتا مسجد بهترین جایگاه است برای اینکه مسلمانها خدای خودشان را عبادت کنند. شاید از سوی عده ای خواندن نماز در منزل و مسجد یکی دانسته شود، اما یک نکته مهم روان شناختی در اینجا وجود دارد و آن، این است که جو عبادی مسجد خود به خود روح انسان را عوض می کند. به تعبیر برخی از دین پژوهان مکانها و زمانهای مقدس در تمرکز روحی انسان بسیار مؤثر هستند. از این جهت مسجد چون بهره ای از تقدس(به این معنا که ما نمی توانیم هر کاری را در مسجد انجام دهیم و با هر وضعیتی وارد مسجد شویم و در آن بنشینیم و .... بنابراین مسجد نسبت به مکانهای عمومی تفاوت دارد) دارد، لذا مسجد به راحتی می تواند رابطه انسان با خدا را برقرار کند. به ویژه از آن جهت که در مسجد، وقتی نماز جماعت برگزار می شود اگر مسلمانان بتوانند جایگاه خودشان را در نماز جماعت بشناسند. بنابراین رابطه این افراد با خداوند بهتر برقرار می شود.

2-    رابطه انسان با خودش

در گذشته افراد برای ارتباط با درون خود، در مساجد معتکف می شدند، امروزه هم در ایام خاصی ما شیعیان این کار را انجام می دهیم. در گذشته افراد در مسجد خلوت گزینی می کردند، ممکن بود در مسجد افراد زیادی حضور داشته بودند ولی این افراد وقتی می خواستند خلوت گزینی کنند با هم حرف نمی زدند و هر کسی سر در گریبان خود فرو می برد و به درون خود نگاه می کرد. به همین جهت مسجد در رابطه انسان با خود انسان نیز واقعا نقش بسزایی دارد، البته به شرط اینکه در مساجد حداقل در روز باز باشد. امروزه بسیاری از مساجد تنها در ساعات برگزاری نماز باز هستند، حتی برخی ها در زمان نماز صبح باز نیستند، چون نماز صبح به جماعت برگزار نمی شود، اما در گذشته مساجد شبانه روزی بودند. یعنی هر کسی که از شهری به شهر دیگر مسافرت می کرد، وقتی می دید جایی را برای اقامت پیدا نمی کند به مسجد می رفت. امروزه دیگر این نقش و کارکرد مسجد کمرنگ شده است. مساجد در گذشته نقش بسیار زیادی در رابطه انسان با خود یا تأمل با خود یا حدیث نفس داشتند.

3-    رابطه با دیگران

مسجد در میان معابد مختلفی که در ادیان مختلف وجود دارد، یکی از سیاسی ترین و اجتماعی ترین معابد است، البته در کنیسه ها جنبه های سیاسی و اجتماعی وجود داشت ولی نقش مسجد در حوزه های سیاسی و اجتماعی واقعا پررنگ است. حضرت فاطمه زهرا(س) در مسجد سخنرانی می کند. خلفا و امامان جایگاهشان در مسجد بوده است و اگر اتفاق سیاسی و اجتماعی خاصی روی می داد، از مسجد آغاز می‌‌شد و در مسجد روی می داد. قاعده ای وجود داشت که در فاصله میان اذانهای شرعی، اذان گفته می شد آن وقت مردم می فهمیدند اتفاقی افتاده و خبری هست. این اذان دعوت برای نماز نبود، دعوت برای انجام کار سیاسی یا اجتماعی و یا شنیدن خبر و اتفاقی بود. بنابراین مسجد در رابطه انسان با دیگر نقش بسیار اصلی و اساسی ایفا می کند و در حل مسائل سیاسی و اجتماعی مسلمانان نقش بسیار فزاینده ای داشته است، البته امروزه جنبه اجتماعی و سیاسی مسجد چندان کمرنگ نشده است، به لحاظ اجتماعیات اموری مانند امور خیرخواهانه در مسجد بسیار گسترش پیدا کرده است اما در عین حال در بعضی از جنبه ها نقش مسجد کمرنگ شده است مثلا امروزه مراسم شادی و عروسی در مساجد برگزار نمی شود.

4-    نقش مسجد در رابطه انسان با طبیعت

در صدر اسلام در سخنرانی های مختلف و آیات مختلف بیان می شد که باید از طبیعت حفاظت کنیم. در صدر اسلام، مسجد تنها رسانه بود. رسانه اصلی جهان اسلام در آن زمان واقعا فقط مسجد بود. امروزه رسانه ها بسیار گسترش پیدا کردند ولی در عین حال مسجد توانایی این امر را دارد که در عصر حاضر که اتفاقا رابطه ما با طبیعت بسیار نامناسب شده است واقعا می تواند نقش اساسی در بهتر شدن رابطه انسان با طبیعت و محیط زیست ایفا کند. بنابراین در این چهار حوزه یاد شده مسجد می تواند نقش ایفا کند.

مساجد علاوه بر اینکه چهار رابطه فوق را ایجاد می کردند، در رابطه سوم یعنی نقش مسجد در رابطه انسان با دیگران، واقعا مسجد کارگزار بود و نقش اصلی ایفا می کرد.

فاصله بین نقش قدیم و جدید مساجد

غالب حوزه های علمیه در گذشته در مساجد بود. اکثر دانشمندان در مساجد درس می دادند. بیشتر دانشمندان و حتی امامان شیعه و اهل سنت همه در مسجد درس می دادند. مسجد محل مناظره های علمی هم بود، در حالی که امروزه در مساجد، فقط مونولوگ وجود دارد، دیالوگ وجود ندارد در حالی که در مساجد گذشته دیالوگ وجود داشت. حضرت علی(ع) در مسجد سخنرانی می کرد، وسط سخنرانی کسی که سؤالی داشت، سؤال می کرد و این سؤال ادامه پیدا می کند و به بحث و بررسی منجر می شود. در حالی که امروزه در مساجد فقط یک نفر صحبت می کند و بقیه گوش می دهند. یا یکی مداحی می کند و بقیه عزاداری می کنند و گوش می دهند. اگر در این سخنرانی اشکالی و در مداحی بدعتی وجود داشته باشد و یا برای مخاطب سؤالی ایجاد شود، عرف نیست که چنین سؤالاتی مطرح شود. مداح، شعری می خواند که ممکن است از نظر شرعی، اخلاقی یا عقلی اشکال داشته باشد، در عین حال ما حق نداریم که اعتراض کنیم و بگوئیم این بدعت است و این شعر درست نیست. هنوز این فضا برای اظهار نظر و سؤال و بحث وجود ندارد. پیشنهاد بنده این است که مساجد برای اینکه جذاب تر شوند و بتوانند مردم و خصوصا جوانان را بیشتر جذب کنند برای گفتگو مجال بدهند، حتی در مساجد دورانهای گذشته گفت وگوهای درون دینی صورت نمی گرفت. گفت وگوهای برون دینی هم مطرح می شد مثلا کسی که مثلا خدا را قبول نداشت و یا یکی از اصول دین را قبول نداشت در مسجد با علما بحث می کرد و قانع می شد و هدایت پیدا می کرد. متأسفانه امروزه این حسنه ها را از مسجدها دور کردیم و جا دارد که مساجد به گذشته خودشان برگردند و این نقش ها بازخوانی و احیا شود.

وقتی این نقشها به مساجد برگشت کند، بسیاری از افراد می توانند جذب مساجد شوند، در حالی که در مساجد معمولا طیف خاصی حضور دارند. همه طیف ها مسجدی نیستند و این واقعا کاستی بسیار بزرگی است. چرا نمی توانیم همه طیفهای جوان را جذب مسجد کنیم، در مسجدهای امروز همه تیپ ها و شکل ها شبیه هم هست، به نظم اینها کاستی است و من پیشنهاد می کنم سروران عزیزی که مسئولیت مساجد را به عهده دارند و یا امام جماعت و یا جزو هیئت امنای مساجد هستند فکر اساسی در این رابطه بکنند. اگر می خواهد دایره دین داری و دین ورزی گسترش پیدا کند، واقعا از نقش مسجد در گذشته حُسن استفاده را بکنند و مساجد را از این وضعیت پویاتر کنند. اگر در نظام عزیز جمهوری اسلامی ایران نتوانیم این کار را انجام دهیم کاستی بزرگی برای ما محسوب می شود.

مسجد ضرار

قرآن کریم از دو مسجد یاد می کند، یکی مسجدی است که درباره آن می فرماید: «أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى» (توبه/108) و دومی مسجد ضرار است. مسجد ضرار در واقع محلی شده بود برای گردهم آمدن منافقان؛ کسانی که به نقش مسجد در ایجاد رابطه های صادق و صمیمی و عارفانه با خدا و صادقانه با دیگران توجه نمی کردند. در حالی که مسجد این دو نقش مهم را برعهده دارد. منافقان از مسجد به عنوان محملی استفاده کردند و در واقع این مسجد، وسیله ای برای پنهان کردن نیتهای منافقانه شد. به همین دلیل نامش مسجد بود اما محتوایش مسجدی نبود، مسجد انسان را صادق بار می آورد. اما منافقان وارد مسجد ضرار می شدند و دورویی را یاد می دادند و می گرفتند یعنی با کل آموزه ها وعقایدی که مسجد به دنبال برپا کردن آنهاست مسجد ضرار با آنها مخالفت می کرد. مسجد به انسان صداقت را یاد می داد، اینها به همدیگر ریاکاری را یاد می دادند. مسجد به انسان هماهنگی ساحتهای درونی را با بیرون انسانی به او می آموخت و می گفت در درون خود چنان باشید که در عمل و گفتارتان هستید اما منافقان برعکس این عمل می کردند، لذا مسجد ضرار در اصل مسجد نبود، یعنی واژه مسجد عارضی بود. به خاطر اینکه مسجد با محتوایش به این نام نامیده می شود نه با در و دیوار. اگر در مسجد ذکر خدا نرود که در معنای واقعی کلمه مسجد نیست، اگر در مسجد به مصالح مسلمانان و انسانها اندیشیده نشود که آنجا واقعا مسجد نیست. اگر در مسجدی به جای این اندیشه ها علیه خدا، پیامبر خدا(ص) و انسانها تصمیم گیری شود، آنجا که مسجد نیست بلکه محل توطئه است. از همین جهت هست که با مسجد ضرار و همه مسجدهای ضراری که در طول تاریخ ممکن است به وجود بیاید باید به شدت مبارزه کرد. در واقع مسجد ضرار، توجیه کردن هدف از وسیله هست. منافقان برای اینکه به اهداف خودشان برسند از هر وسیله ای ازجمله مسجد سوء استفاده می کردند و از این جهت اسلام برای جلوگیری از نفاق و دورویی به شدت با فرهنگ نادرست مسجد ضراری مخالفت و مبارزه می کند.

***********************

مصاحبه گر: آقای سید حسین امامی

منبع خبر: مجله مهر و ماه وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در هلال احمر

:: موضوعات مرتبط: عرفان، ادیان، حضرت محمد(ص)
:: برچسب‌ها: مسجد بر پایه تقوا, مسجد قبا, مسجد ضرار, معابد, ادیان