ضرورت به کارگیری معناشناسی در تفسیر قرآن

ضرورت به کارگیری معناشناسی در تفسیر قرآن/ دکتر بخشعلی قنبری

یکی از روش‌های فهم متن، روش سمانتیک (semantics) یا معناشناسی است؛ این روش دو نوع است؛ معناشناسی تاریخی و معناشناسی توصیفی. در معناشناسی تاریخی، مفهومی را که از یک متن استخراج می‌شود در طول تاریخ قبل از پیدایش آن متن بررسی می‌کنند؛ تا به این سؤال پاسخ دهند که آیا آن متن،‌ آن واژه یا مفهوم را به همان معنایی به کار برده است که در قبل به کار می‌رفت یا این‌که گذر زمان تغییر، تحول و تطوری در آن به وجود آورده است. در معناشناسی توصیفی نیز یک مفهوم، اصطلاح یا واژه با توجه به خود متن بررسی می‌شود؛ به این معنا که تمام مسائل مورد نیاز از جمله تعریف، انواع و عوامل یک واژه را از خود متن در می‌آورند. به مجموعه این دو سمانتیک یا روش معناشناسی گفته می‌شود که این روش موجب می‌شود در فهم، بررسی و تفسیر یک متن، خود متن را به سخن در آوریم و نه این‌که ما از طرف متن حرف بزنیم.

به عبارت دیگر، هدف اصلی روش معناشناسی این است که تفسیر به رأی، به صفر برسد یا بشدت کاسته شود و از اِعمال نظر خواننده یا تفسیرکننده متن جلوگیری شود. منتها در بخش دوم؛ یعنی معناشناسی توصیفی سه کار انجام می‌شود؛ نخست این است که اگر قصد داریم واژه‌ای را در یک متن بررسی کنیم بر اساس همان متن مفاهیم جانشین آن واژه را استخراج ‌کنیم؛ چرا که معناشناسان معتقدند که هیچ واژه‌ای به‌طور مطلق هم‌معنای واژه دیگر نیست، حتی اگر مصداق‌های آن‌ها یکسان باشد؛ دوم، استخراج مفاهیم هم‌نشین است؛ و آخرین کار استخراج واژه‌های متقابل است. به‌طور طبیعی، واژه‌های متقابل فقط واژه‌های متضاد نیستند. بلکه تمام آن واژه‌هایی هستند که به نوعی در متن در برابر واژه مورد نظر قرار گرفته‌اند. حال اگر ما معناشناسی تاریخی و توصیفی را انجام دهیم می‌توانیم ادعا کنیم که به مراد و منظور یک متن از به کارگیری آن واژه دست یافته‌ایم و در اینجا با اطمینان می‌توان گفت که تفسیر به رأی نکرده‌ایم.

در میان دانشمندان مسلمان ایران مرحوم علامه طباطبایی روش معناشناسی را کما بیش در قرآن به کار برده ولی از آنجایی که معناشناسی بسیار زمان‌بر است، مرحوم علامه طباطبایی سعی کرده به‌طور عمده از معناشناسی توصیفی استفاده کرده، آیات قرآن را با خود آیات تفسیر کند؛ که البته این حداقل معناشناسی است و نه حداکثر آن. حداکثر معناشناسی به زمان بسیار زیادی نیاز دارد. بنابراین مرحوم علامه طباطبایی از مجموع روش معناشناسی، تنها معناشناسی توصیفی و آن هم توصیف آیات به آیات را در المیزان به کار برده است.

در کشور ما این روش تازگی دارد و هنوز به‌طور جدی به کار گرفته نشده به‌طوری که به کارگیری این روش در فهم متون از حدود 10 سال پیش تاکنون رایج و مقاله‌ها یا کتاب‌هایی به روش معناشناختی نوشته شده است؛ اما در مغرب زمین از دوره‌های پیشین به کار گرفته‌ شده است.

نکته‌ای که باید در این زمینه مورد توجه قرار گیرد این است که «روش معناشناسی» و «علم معناشناسی» دو مفهوم مستقل هستند. در علم معناشناسی با معنای واژه یا جمله مواجه هستیم اما در روش معناشناسی با مراد متن مواجه هستیم. بنابراین نباید این دو را با یکدیگر اشتباه گرفت.

منبع: روزنامه ایران